Gazali: Filozof mu yoksa Din Alimi mi?

Gazali’nin entelektüel kimliği, İslam düşünce tarihinin en çok tartışılan konularından biridir. Filozof mu yoksa din alimi mi olduğu sorusu, İslam dünyasında ve hatta Batı’da bile önemli tartışmalara yol açmıştır. Bugüne kadar Gazali’nin fikirleri ve entelektüel mirası üzerine sayısız kitap ve makale kaleme alınmıştır. Bazı düşünürler, onun İslam dünyasında felsefi düşünceyi baskı altına alarak bilimin gelişmesine engel olduğunu iddia ederken, bazıları da onu İslam’ı felsefi akımların olumsuz etkilerinden koruyan gerçek bir din alimi olarak değerlendirir. Bu düşünceye göre, Gazali’nin İslam’daki felsefe karşıtlığı bir savunma mekanizması olup, dini değerleri koruma adına geliştirilmiş bir tutumdur.

Gazali’ye göre, İslam felsefesini savunmak, pırlantayı cam parçalarına benzetmek kadar yanlış bir yaklaşımdır. O, İslam düşünürlerini filozof olarak nitelendirmenin, onların derin manevi ve dini yönlerini göz ardı etmek anlamına geleceğine inanır. Gazali gibi bir düşünür için “filozof” terimini kullanmak, onun bilgi birikimi ve manevi derinliğine hakaret olarak kabul edilebilir. Ancak bu görüşler Gazali’nin yalnızca bir yönünü ele alır; zira Gazali aslında felsefi eserleriyle de dikkat çeken, çok yönlü bir entelektüel kişiliğe sahiptir.

Gazali, dönemin diğer düşünürlerinden farklı olarak hem ilahiyat hem de felsefe alanında derinlemesine bilgi sahibidir. Farabi ve İbn Sina gibi filozoflar bile, onun felsefi eserleri kadar geniş bir yelpazede çalışmalar yapmamışlardır. Gazali, eserlerinin başlığında ilk defa “filasife” (filozoflar) terimini kullanan İslam düşünürüdür. Mekasidü’l-Felasife, Tehafütü’l-Felasife, Mihakku’n-Nazar, Miyaru’l-İlm gibi eserlerinde salt felsefe ve mantık üzerine odaklanmış, bu alanlarda derinlemesine analizler yapmıştır. Bunun yanı sıra, El-Munkız mine’d-Dalal, el-Hikme fi Mahlukatillahi Teala, el-İktisad fi’l-İtikad ve İlcamu’l-Avam gibi eserlerinde de ağırlıklı olarak felsefi konuları ele almıştır. Gazali’nin başyapıtı olarak kabul edilen dört ciltlik İhya-u Ulumi’d-Din ise Anadolu’da yüzyıllarca başucu kitabı olarak okunmuş ve sanıldığının aksine dinsel içerikten çok felsefi düşünceyle yoğrulmuş bir eser olarak değerlendirilmiştir. Bu kitap, Gazali’nin hem felsefi hem de dini bilgileri birleştirme konusundaki ustalığını gözler önüne serer.

Gazali, İslam dünyasında hakim olan düşünsel karmaşa ortamında çözüm arayışına girer ve öncelikle, o zamana kadar yazılmış olan bütün felsefi eserleri titizlikle okur. Bu süreçte, felsefi düşünceleri özetlemek amacıyla Mekasidü’l-Felasife adlı kitabını yazar. Bu eser, felsefi görüşleri özetlemesinin yanında, Gazali’nin felsefeye olan hakimiyetini de gösterir. Ancak Gazali, yalnızca felsefeyi tanıtmakla kalmaz; felsefi yaklaşımları derinlemesine eleştirir. Özellikle Farabi ve İbn Sina gibi İslam filozoflarının görüşlerini ele aldığı Tehafütü’l-Felasife adlı eserinde, onların düşüncelerini detaylı bir şekilde eleştirir. Bu eserde, “âlemin kıdemi” yani ezeli olduğu, “Allah’ın yalnızca külliyatı (genel olayları) bilip, cüzi olayları (tekil hadiseleri) bilemeyeceği” ve “haşrin yalnızca ruhen gerçekleşeceği” gibi bazı görüşlerini kabul etmediğini açıkça ifade eder. Bu görüşleri nedeniyle Farabi ve İbn Sina’nın küfür içinde olduklarını savunur. Bu eleştiriler, dönemin İslam düşünce dünyasında büyük yankı uyandırmış ve felsefenin farklı alanlarda nasıl anlaşılacağına dair derin ayrılıklar yaratmıştır.

Gazali’nin bu eleştirileri basit bir karşı çıkışın ötesine geçer ve İslam dünyasında felsefenin, dolayısıyla felsefeye bağlı olarak gelişen fizik, kimya, biyoloji, matematik gibi bilim dallarının duraklamasına yol açar. Ancak Gazali, eserlerinin bu tür bir sonuç doğuracağını öngörmemiştir. Kendi eleştirilerinin etkisini fark ettikten sonra, El-Munkız mine’d-Dalal adlı eserini yazarak felsefi eleştirilerinin maksadını aştığını ifade eder. Ancak bu açıklamalara rağmen, İslam dünyasında felsefe karşıtlığının günümüze kadar süren etkileri bulunmaktadır. İslam dünyasında felsefeye dair birçok görüş Gazali’nin etkisiyle şekillenmiştir.

Gazali, aslında felsefeyi üç ana kategoriye ayırır: tabiiyyat (doğa bilimleri), riyaziyyat (matematik), ve ilahiyat (teoloji). Ona göre, tabiiyyat ve riyaziyyat, apaçık bilgiye (bedihiyat) dayanan bilimlerdir ve herkes tarafından kabul edilmesi gereken alanlardır. Tehafüt adlı eserinde getirdiği eleştirilerin daha çok ilahiyat alanında yoğunlaştığını belirtir ve bu ayrımı yaparak felsefi eleştirilerinin dini temellerle ilgili olduğunu savunur. Gazali, dönemindeki entelektüel özgürlüğü kullanarak kendi görüş ve eleştirilerini rahatça ifade eder ve felsefe ile din arasındaki sınırları çizme çabası içindedir.

Bu çabaları, onun felsefi tartışmalara olan yetkinliğini gösterir. Gazali, ele aldığı konuları sistematik bir şekilde inceler, farklı görüşleri dengeli bir şekilde değerlendirir ve konuyla ilgili delilleri titizlikle sunar. Sadece tartışmaları ele alış biçimi bile onun felsefi düşünceye olan derin hakimiyetini gösterir.

Diğer İslam bilginleri ve filozoflarına kıyasla Gazali, çok daha fazla sayıda esere ve çalışmaya konu olmuştur. Ancak buna rağmen, Gazali hakkında yapılan araştırmalar onun derinliğini tam anlamıyla ortaya koymakta yetersiz kalmaktadır. Gazali hakkında temel meselelerde dahi birbirine zıt görüşlerin sürdürülmesi, bu büyük düşünürle ilgili birçok sorunun hâlâ yanıtlanmamış olduğunu ve daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir.

Gazali, Bâtıniliğin felsefi temellerini incelerken, Bâtınilik ile felsefe arasında bazı benzerlikler görür. Bu noktada, Gazali’nin, dinsel dili kullanmaya ağırlık verdiği söylenebilir; çünkü karşısında, suikastlarla tehdit eden, radikal bir örgüt bulunmaktadır. Bu durum karşısında, Gazali bir yandan felsefe ile bilim arasındaki ayrımı ortaya koymaya çalışırken, diğer yandan da din ile felsefe arasında net bir sınır çizmeye gayret eder. El-Munkız adlı eserinde bu konuda şu ifadelere yer verir:

“Felsefe ilminin bu alanı aritmetik, geometri ve heyet ilmi (astronomi) gibi alanlarla ilgilidir. Bu alanlarda dini konularla ilişkilendirilmemesi gereken kesin deliller söz konusudur ve bu delillerin inkârı mümkün değildir, kabul edilmeleri gerekir. Ancak bu alanda iki temel tehlike mevcuttur: Birincisi, bu bilim dallarıyla ilgilenen kimseler, felsefenin tüm alanlarında aynı kesinlikte sonuçlar elde edileceğini sanabilir ve bu yanılgı, onları dinî inançları inkâr etmeye sevk edebilir. Bu kimseler, filozofların dine karşı takındıkları şüpheci tutumu taklit ederek, dini esasların doğruluğunu sorgulamaya başlayabilirler.”

Bu ifadeler, Gazali’nin felsefe ile ilgili görüşlerinde ne kadar derin bir analiz yaptığını gösterir. Onun felsefeye yönelik eleştirileri, sadece yüzeysel bir karşıtlıktan ibaret değildir; aksine, felsefenin farklı alanlarının toplum üzerindeki etkilerini sorgulayan ve bu etkilerin hangi durumlarda tehlike arz edebileceğini düşünen bir bilgin olarak hareket eder.

Özetle Gazali, felsefe ve dini düşünce arasında hassas bir denge kurmaya çalışan, hem felsefeye hem de dine derinlemesine nüfuz etmiş bir düşünürdür. Onun hakkındaki bu temel meselelerdeki farklı görüşler, Gazali’nin düşünce dünyasında hâlâ araştırılması gereken çok sayıda konu olduğunu ve bu soruların yanıtlanması için yeni çalışmalara ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir.
Not: Bu yazı ders notu olarak hazırlanmıştır. Akademik bir değeri yoktur.