Gazâlî’nin Epistemolojik Yöntemi: Şüphe, Sezgi ve Bilginin Dönüştürücü Gücü

Giriş

İslam düşünce geleneğinde bilgi teorisi (epistemoloji), felsefe ve tasavvufun kesiştiği noktada önemli tartışmalara konu olmuştur. İmam Gazâlî (ö. 505/1111), bu alanda özgün bir yöntem geliştirerek, şüpheyi bir başlangıç noktası olarak kullanmış ve bilginin kaynağına dair derin bir sorgulama gerçekleştirmiştir. Onun epistemolojik yaklaşımı, yalnızca bireysel bir aydınlanma sürecini değil, aynı zamanda İslam düşüncesinde entelektüel bir paradigma değişimini de temsil eder. Bu makalede, Gazâlî’nin bilgiye ulaşma yönteminin üç temel aşaması (şüphe, sezgisel keşif ve akıl-nur sentezi) ele alınacak ve bu sürecin dönüştürücü niteliği analiz edilecektir.

---

1. Şüphe: Bilginin Temelinde Yatan Sarsıntı

Gazâlî’nin epistemolojik sorgulaması, “Eşyanın gerçek tabiatını anlamak istiyorum; o hâlde önce bilginin ne olduğunu bilmeliyim.” sorusuyla başlar. Ona göre, sahih bilgi, en küçük bir şüpheye dahi yer bırakmayacak kesinlikte olmalıdır. Bu nedenle, tüm öğrenilmiş kabulleri ve geleneksel inançları radikal bir şüphe süzgecinden geçirir.

a) Duyuların Aldatıcılığı

Gazâlî, duyusal bilginin güvenilirliğini sorgular. Örneğin:

• Güneş saati milinin gölgesi hareketsiz görünür, fakat gerçekte hareket halindedir.
• Güneş, gözümüze küçük bir disk gibi görünse de, astronomi onun devasa bir yıldız olduğunu gösterir.

Bu örnekler, duyuların yanıltıcı ve sınırlı olduğunu kanıtlar.

b) Aklın Sınırları

Duyuların yetersizliğini fark eden Gazâlî, aklın mutlak güvenilirliğini de sorgular:

“Duyulara güvenmiştim, ama yanıldım; belki de akıl da aynı şekilde aldatıcıdır. Onun ötesinde, aklı da aşan bir merci olabilir.”

Bu şüphe, onu rüya örneği üzerinden derinleştirir:

• Rüyada yaşananlar gerçek sanılır, ancak uyanınca bir illüzyon olduğu anlaşılır.
• Benzer şekilde, şu anki “uyanıklık” hâli de daha üst bir bilinç düzeyinden bakıldığında bir tür rüya olabilir.

Buradan hareketle Gazâlî, aklın ötesinde bir bilgi kaynağının varlığını araştırmaya yönelir.

---

2. Sezgisel Farkındalık ve İlahi Nur

Gazâlî’nin şüphe süreci, yaklaşık iki ay süren bir entelektüel krizle sonuçlanır. Bu kriz, ancak ilahi bir müdahale ile aşılır:

“Allah, kalbime öyle bir nur attı ki, artık bilginin kaynağı sadece akıl değil, doğrudan bu ilahi aydınlanmadır.”

Bu aşamada Gazâlî, keşf (sezgi) ve ilham yoluyla elde edilen bilgiyi meşrulaştırır. “Allah varlıkları karanlıkta yarattı, sonra üzerlerine nurundan serpti.” (hadis) ifadesini referans alarak, hakikatin ancak ilahi nur ile kavranabileceğini savunur.

a) Bilginin Dönüştürücü Niteliği

Gazâlî’ye göre gerçek bilgi, yalnızca teorik bir kavrayış değil, aynı zamanda bireyin ruhsal dönüşümünü sağlayan bir araçtır.

• Örnek: “10, 3’ten büyüktür” gibi matematiksel bir hakikat, bir mucizeyle (örneğin, bir çubuğun yılana dönüşmesi) çürütülemez. Çünkü kesin bilgi, sarsılmaz bir güvene dayanır.

Bu durum, bilginin sadece zihinsel değil, ahlaki ve manevi bir boyutu olduğunu gösterir.